13 Haziran 2025 Cuma

Devletler, maddi ve manevi açıdan sağlıklı bir toplum ile varlığını devam ettirebilir. Sağlıklı toplum ise sağlıklı bireylerden oluşmak zorundadır. Bu ise çocukların hem maddi hem de manevi açıdan içinde bulunulan çağın ötesinde, geleceğin dünyası için hazırlanmaları ile mümkündür. Bu sebeple, vazife öncelikli olarak ebeveyne sonrasında ise devlete aittir. İşte bu noktada ebeveyni olmayan çocukların ve çocuğun velayetini taşıyacak ehliyeti bulunmayan kişilerin çocuklarının durumu gündeme gelmektedir. Kimsesiz, yetim veya öksüz bu çocukların ihmali toplumun geleceği açısından büyük tehlikeler doğuracağı aşikârdır. Bu tehlikeleri bertaraf etmek için tarih boyunca insanlar gelenek ve inançlarına göre çocuklarını yetiştirmeye ve korumaya çalışmışlardır.

Çocuk, küçük yaştaki kız veya erkek olarak tanımlandığı gibi gereğince olgunlaşmamış insan olarak da ifade edilmiştir^{^[1]}. Bebeklik ile ergenlik veya rüşd^{^[2]} arasındaki gelişme döneminde bulunan oğlan veya kıza çocuk dendiği^{^[3]} gibi yaş küçüklüğünden dolayı henüz mükellef olmayan ve her çeşit muameleyi yapmaya yetkili bulunmayan insana da çocuk adı verilmiştir^{^[4]}. 5395 Sayılı Çocuk Koruma Kanunu’na göre çocuk, daha erken yaşta ergen olsa bile 18 yaşını doldurmamış kişi olarak tanımlanmıştır^{^[5]}.

Tarih boyunca çocuğun statüsü toplumdan topluma farklılık göstermiştir. Eski Yunan’da velayeti babada olan çocuk, bu hakkın kötüye kullanılması durumunda devletten yardım isteme hakkına sahip olmuştur. Isparta Site Devleti’nde ise çocuk, yedi yaşına kadar ailenin koruması altında kalırken, yaşını dolduran çocuk devlet tarafından asker yetiştirilmek amacıyla aileden alınmıştır. Roma’da durum çok daha farklı olmuştur. Babanın çocuklar üzerindeki hakkına sınır konmamış, çocuğu terbiye etmek amacıyla dövmesine, bir organını kesmesine, öldürmesine, satmasına ya da sokağa bırakmasına müsaade edilmiştir^{^[6]}.

Türkler’de ise çocuğa değer verilmiş, kız ya da erkek olmasına bakılmamıştır. Ancak, çocuksuz ailenin itibarı düşmüştür^{^[7]}. Oğlanın terbiyesi babaya, kızın terbiyesi ise anneye bırakılmıştır. Oğlanın babaya, kızın anaya çekmesi hoş karşılanmış, bu durumdaki oğlana “ataç”, kıza ise “anaç” denmiştir. Babanın çocukları üzerinde sınırsız velayet hakkı olmamıştır^{^[8]}.

Yahudilik ve Hristiyanlığın kutsal kitaplarında öksüz çocukla ilgili hükümlere rastlamak mümkündür. Eski ve Yeni Ahit’te 33 yerde “öksüz” ifadesine rastlanmaktadır. Bunlardan 17’si öksüzle ilgili hüküm ve emirleri içermektedir. Bu ayetlerde bir taraftan emir verilirken diğer taraftan tehditlere de yer verilmiştir. “Dul ve öksüzün hakkını yemeyeceksiniz”^{^[9]}. “Öfkem alevlenir, sizi kılıçtan geçirtirim. Kadınlarınız dul, çocuklarınız öksüz kalır”^{^[10]}. “Yabancıya ya da öksüze haksızlık etmeyeceksiniz. Dul kadının giysisini rehin almayacaksınız”^{^[11]}. “‘Yabancıya, öksüze, dul kadına haksızlık edene lanet olsun!’ Bütün halk, ‘Amin!’ diyecek”^{^[12]}. “Zayıfın, öksüzün davasını savunun, Mazlumun, yoksulun hakkını arayın”^{^[13]}. “Eski sınır taşlarının yerini değiştirme, Öksüzlerin toprağına el sürme”^{^[14]}. “İyilik etmeyi öğrenin, Adaleti gözetin, zorbayı yola getirin, Öksüzün hakkını verin, Dul kadını savunun”^{^[15]}. “Yoksullardan adaleti esirgemek, Halkımın düşkünlerinin hakkını elinden almak, Dulları avlamak, Öksüzlerin malını yağmalamak için Haksız kararlar alanların, Adil olmayan yasalar çıkaranların vay haline!”^{^[16]} “Semirip parladılar, Yaptıkları kötülüklerle sınırı aştılar. Kazanabilecekleri halde öksüzün davasına bakmıyor, Yoksulun hakkını savunmuyorlar”^{^[17]}. “RAB diyor ki: Adil ve doğru olanı yapın. Soyguna uğrayanı zorbanın elinden kurtarın. Yabancıya, öksüze, dula haksızlık etmeyin, şiddete başvurmayın. Burada suçsuz kanı dökmeyin”^{^[18]}. “Dul kadına, öksüze, yabancıya, yoksula baskı yapmayın. Yüreğinizde birbirinize karşı kötülük tasarlamayın”^{^[19]}. “Her şeye egemen RAB, “Yargılamak için size yaklaşacağım” diyor, “Büyücülere, zina edenlere, yalan yere ant içenlere, işçinin, dulun, öksüzün, yabancının hakkını çiğneyenlere –benden korkmayanlara– karşı hemen tanık olacağım”^{^[20]}.

Yine bu kitaplarda öksüze yardım edilmesine dair hükümlere de yer verilmiştir. “Tarlanızdaki ekini biçtiğinizde, gözden kaçan bir demet olursa, almak için geri dönmeyin. Onu yabancıya, öksüze, dul kadına bırakın. Öyle ki, Tanrınız RAB el attığınız her işte sizi kutsasın”^{^[21]}. ^“Zeytin ağaçlarınızı dövüp ürününü topladığınızda, dallarda kalanı toplamak için geri dönmeyeceksiniz. Kalanları yabancıya, öksüze, dul kadına bırakacaksınız”^{^[22]}. ^“Bağbozumunda artakalan üzümleri toplamak için geri dönmeyeceksiniz. Yabancıya, öksüze, dul kadına bırakacaksınız”^{^[23]}. “Üçüncü yıl, ondalığı verme yılı, bütün ürününüzün ondalığını bir yana ayırın. Ayırma işini bitirdiğinizde, ondalığı Levililer’e, yabancılara, öksüzlere ve dul kadınlara vereceksiniz. Öyle ki, onlar da kentlerinizde yiyip doysunlar”^{^[24]}. “Baba Tanrı’nın gözünde temiz ve kusursuz dindarlık, kişinin sıkıntı çeken öksüzler ve dullarla ilgilenmesi ve kendini dünyanın lekelemesinden korumasıdır”^{^[25]}.

İslamiyet çocuğa özel bir önem vermiş, İslam düşünürleri çocukla ilgili konuları bağımsız bir inceleme alanı haline getirmişlerdir. Estruşeni’nin (Ö: H. 632) çocuk hakkındaki hükümlere ve dinî konulara yer verdiği Ahkamı’s-Sığar isimli eserinin yanında çocuk eğitimi ve öğretimi ile ilgili konulara yer veren İbn-i Sahnun’un (Ö: H. 240) Adabu’l Muallimin, Kaabisi’nin (Ö: H. 403) Risaletu’l- Muallimin ve Zernuci’nin (Ö: H. 593) Talimu’l-Müteallim li-Tariki’t-Taallüm adlı eseri bu konuda yapılan çalışmalardan bir kaçını teşkil etmektedir^{^[26]}.

İslam, çocuğun terbiyesi, korunması ve yetiştirilmesi konularına hassasiyetle yaklaşmış, bir takım kanunlar ortaya koymuştur. Buna göre;

· Beslenme, giyim, mesken ve tedavi gibi zaruri ihtiyaçları içeren nafaka hakkı, velisi üzerine, velisi yoksa veya acizse devlet üzerine yüklenmiştir.

· Ortalama yedi yaşına kadar çocuğun terbiyesi ve bakımı, annesine veya anne tarafından kadın akrabalarına yüklenmiştir.

· Farz-ı ayn olan ilimlerin öğretilmesinden ve çocuğun meslek sahibi yapılmasından velisini ve devleti sorumlu tutmuş, temel eğitimi meccani ve mecburi yaparak çocuğu hayata hazırlama işini garanti altına almıştır.

· Ceza konusunda büyüklerden ayırarak psikolojisinin bozulmasını engellemiştir.

· Her çocuğa, rüşd yaşına kadar, hacr^{^[27]} hakkı tanıyarak malının yağmalanmasını ve istismar edilmesini engellemiştir. Velisi, bu yaşa kadar çocuğun lehinde olan kararları uygulamaya yetkili kılınmıştır.

KİTABIN TAMAMINI OKUMAK İÇİN : GOOGLE PLAY KİTAP

[1] Cüneyd Okay, Osmanlı Çocuk Hayatında Yenileşmeler 1850-1900, Kırkambar Yayınları, İstanbul 1988, s. 24

[2] Rüşd: Uygun ve normal davranış anlamına gelir. Dinî ve malî konularda salah, normal davranış ve hareket etmektir. Bkz. Orhan Çeker, İslam Hukukunda Çocuk, Kayıhan Yayınları, İstanbul 1990, s. 60; Ayrıca, Hukukta Rüşd, malını gözetip kullanma ve koruma konusunda dikkatli davranan, harcamalarında ihtiyaçlarını gözeten, savurganlık ve israfa kaçmayan kişini vasfı anlamında kullanılır. Bu özelliğe sahip kişiye “Reşit” denir. Bkz. Celal Erbay, İslam Hukukunda Küçüklerin Himayesi, 1992, s. 119

[3] Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu, Ankara 2005, s. 444; Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, 17. Cilt, İstanbul 1986, s. 2762; Erbay, s. 9

[4] Çeker, s. 29

[5] Düstur, V. Tertip, 44. Cilt.

[6] Erbay, s. 15

[7] Sıddık Ünalan ve Hakan Öztürk, “İslamiyet’ten Önce Türkler’de Eğitim ve Öğretim”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 13: 2, 2008, s. 96-97

[8] İlhan Aksoy, “Türklerde Aile ve Çocuk Eğitimi”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 16, Kış 2011, s. 13-14

[9] Mısır'dan Çıkış 22/22

[10] Mısır'dan Çıkış 22/24

[11] Yasa'nın Tekrarı 24/17

[12] Yasa'nın Tekrarı 27/19

[13] Mezmurlar 82/3

[14] Süleyman'ın Özdeyişleri 23/10

[15] Yeşaya 1/17

[16] Yeşaya 10/1-2

[17] Yeremya 5/28

[18] Yeremya 22/3

[19] Zekeriya 7/10

[20] Malaki 3/5

[21] Yasa'nın Tekrarı 24/19

[22] Yasa'nın Tekrarı 24/20

[23] Yasa'nın Tekrarı 24/21

[24] Yasa'nın Tekrarı 26/12

[25] Yakup 1/27

[26] Mine Tan, “Çocukluk: Dün ve Bugün”, Toplumsal Tarihte Çocuk, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 13

[27] Hacr: Birini malını kullanmaktan men etme, birine bir şeyi yasak etme. Bkz. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara 2008, s. 306

12 Haziran 2025 Perşembe

Özgeçmiş

Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nden 1998'de mezun olmuştur. Yüksek lisans eğitimini "Mustafa Kemal Atatürk'te İnkılapçılık Anlayışının Oluşumu ve İnkılaplar" isimli tezle 2002'de tamamlamıştır. Doktora eğitimini 2012'de "Yetimlere Yönelik Bir Eğitim Kurumu Darülhayr-i Ali" isimli tezle tamamlamış, tarih doktoru unvanını almaya hak kazanmıştır.

1999'da Erciyes Üniversitesi Atatürk ilkeleri ve İnkılap Tarihi Bölümü'nde okutman olarak göreve başlamış, 2014'e kadar bu görevini aralıksız sürdürmüştür. 2014 yılı Ocak ayından itibaren aynı üniversitenin Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü'nde yardımcı doçent doktor unvanıyla öğretim üyesi olarak görevlendirilen Kapcı 2017 yılında Doçent, 2024 yılında ise Profesör olmuştur.

Kapcı'nın "Arşiv Belgeleri Işığında Atatürk Dönemi Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Teşkilat ve Faaliyetleri" , "Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yetim", Atatürk Araştırma Merkezi tarafından basılan "Darülhayr-i Âli" ve "Birleşmiş Milletler ve Türkiye'de Sosyal Refah" isimli kitaplarının haricinde kitap bölümleri, ulusal ve uluslararası makaleleri ve bildirileri mevcuttur.

Yayınlar

Yayın linkleri için www.hzkapci.com adresine bakabilirsiniz.

KİTAP

* KAPCI H.Z., Birleşmiş Milletler ve Türkiye'de Sosyal Refah, İstanbul 2024.

* KAPCI H.Z., Darülhayr-i Âli, Ankara 2019.

* KAPCI H.Z., Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yetim, Kriter Yayınevi, İstanbul 2016.

* KAPCI H.Z., Arşiv Belgeleri Işığında Atatürk Dönemi Sağlık Ve Sosyal Yardım Bakanlığı Teşkilat Ve Faaliyetleri, Tiydem Yayıncılık, ANKARA, 2015

KİTAP BÖLÜMLERİ

* KAYHAN Z. ve KAPCI H.Z. , "Türk Siyasi Yaşamında Uluslararası Vakıfların Yeri: Ford ve Rockefeller Vakıfları Üzerinden Bir Değerlendirme," Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Türk Tarihi (Olaylar-Yorumlar) , Çanakkale: Paradigma Akademi yayınevi, pp.273-308, 2024.

* KAPCI, H. Z. , "Yeni Türkiye’de Sağlık," Cumhuriyet'in İnşası , Ankara: Sonçağ Akademi, pp.541-558, 2024.

* KAPCI, H.Z., "Milli Mücadele Döneminde Yetimler," Türk Milleti’nin Milli Mücadelesi , İstanbul: Aktif Yayınevi, pp.465-494, 2023

* Kapcı H.Z., "Sultan II. Abdülhamid'in Yetimleri: Darülhayr-i Âli", Sultan II. Abdülhamid ve Osmanlı Modernleşmesi, Editör: Özyetkin, A. M. Engin, V., Hut, D., Ersay Yüksel, A., Kurt, E. T., Açıkel, G., Yıldız Teknik Üniversitesi Yay., 2022

* Kapcı H.Z., "Günümüz Meslekî Eğitim Problemlerine Tarihten Tutulan Işık: Darülhayr-i Âli", OSMANLI MEKTEPLERİ (Bir Modernleşme Çabası olarak Osmanlı Eğitiminde Yeni Arayışlar), Editör:Zengin, M., Meydan, H., Hendek, A., Aydın, F., Bahçekapılı, M., Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, ss. 349-368, 2021

* KAPCI H.Z., "Atatürk Dönemi ve Türk İnkılabı", Türkiye Cumhuriyeti Tarihi, Batmaz Ş.-Sakin S., Ed., Not, Kayseri, ss.191-221, 2015

* KAPCI H.Z., Aydin O., "Türkiye'de Sendikacılığın Gelişimi Ve Demokrat Parti'nin Sendikacılığa Bakışı Üzerine Bir Değerlendirme", Prof. Dr. Abdülkadir Yuvalı Armağanı, Öztürk M. Batmaz Ş. Yoska E., Ed., Kardeşler Ofset, Kayseri, ss.519-535, 2015

* KAPCI H.Z., "Osmanlı Maarif Cemiyeti Nizamnamesi", Prof. Dr. Mustafa Keskin Armağanı Türk Tarih ve Kültürü Araştırmaları, Kılıç R., Ed., İdeal Kültür ve Yayıncılık, İstanbul, ss.535-546, 2014

* KAPCI H.Z., Kilci A.N., "Milli Mücadele'nin Siyasi ve Askeri Cephesi", Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi, Öztürk A., Ed., Arka Oda Yayınları, Kayseri, ss.137-256, 2007

EDİTÖRLÜK

* H. Z. (Editor) Kapcı. III. International Kayseri Scientific Research Conference. Ankara: ASES PUBLICATIONS 2024.

MAKALELER

* YAĞMUR C., KAPCI H.Z., "Lozan Mübadilleri ve Emlak-i Gayrimenkule", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.48, ss.119-134, 2020

* HODANCI Y., KAPCI H.Z., "Milli Korunma Kanununda 1946 ve 1954 Değişiklikleri", Uluslararası Sosyal Bilimler Akademi Dergisi, S.3, ss.6-25, 2020

* KUTLUAY O., KAPCI H.Z., "İl Özel İdarelerin Durumu ve Islahı Üzerine Bir Değerlendirme: 1938Tarihli Müfettişlik ve Bakanlık Raporları", Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6/4, ss.2214-2230, 2019

* KAPCI H.Z., ERDOĞAN A., "Arşiv Belgeleri Işığında Türk-Sovyet İlişkilerinde Doğu Türkistan’ın Bağımsızlık Faaliyetleri (1933-1934)", Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, vol. , no. , pp.123-133, 2018

* KAPCI H.Z., AYDIN İ., "Demokrat Parti Döneminde Türkiye-ABD İlişkilerinde Petrol (1950-1960)", Tarihin Peşinde, pp.201-224, 2018

* AYDIN İ., KAPCI H.Z., "II. Dünya Savaşı’na Giriş Sürecinde Türkiye’nin Aldığı İç Politika Tedbirleri (1 Eylül 1939 - 18 Ocak 1940)", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol.32, pp.109-130, 2018

* ERDOĞAN A., KAPCI H.Z., "II. Dünya Savaşı Sürecinde Sümerbank", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, vol.32, pp.83-108, 2018

* KAPCI H.Z., "Matbuat Ve İstihbarat Umum Müdürlüğü’nün İstihbarat Çalışmaları Üzerine Bir Değerlendirme", The Journal of Acaddemic Social Science Studies, no.3, pp.261-278, 2015

* KAPCI H.Z., Sakin S., "Cumhuriyet Arşivi Işığında Yabancıların Bakış Açısıyla Türkiye'nin Kıbrıs Politikası (1955-1959)", The Journal Of Academic Social Science Studies, vol.4, no.Spring II 2015, pp.135-151, 2015

* KAPCI H.Z., "Çanakkale Savaşları’ndaki Yaralılar İçin Yardım Toplayan Almanların Hilâl-I Ahmer Madalyası İle Ödüllendirilmeleri", Yeni Türkiye Çanakkale Özel Sayısı, ss.620-627, 2015

* KAPCI H.Z., "Kayseri Ve Bursa Milletvekili Bahri Yazır’ın Meclis Çalışmaları", Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, ss.81-96, 2014

* KAPCI H.Z., "Kıbrıs Sorununun Çözümünde Nihat Erim Raporu", Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, vol.14, pp.353-375, 2014

* Sakin S., KAPCI H.Z., "İngiltere, Nasturiler Ve İç Toprak Projesi (1919-1922)", HISTORY STUDIES, vol.5, pp.207-224, 2013

* KAPCI H.Z., "Osmanlı Eğitim Sisteminde Disiplin: Darülhayr-i Âli Örneği", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, vol.6, no.Güz 2013, pp.166-180, 2013

* KAPCI H.Z., "Terakki-I Maarif Cemiyeti Nizamnamesi", History Studies, no.1, ss.260-272, 2010

HAKEMLİ KONGRE / SEMPOZYUM BİLDİRİLERİ

* KAPCI H.Z., "Günümüz Meslekî Eğitim Problemlerine Tarihten Tutulan Işık: Darülhayr-i Âli", Uluslararası Osmanlı Mektepleri Sempozyumu, Yalova, 17-19 Kasım 2021

* TAŞDEMİR YILDIZ Z., KAPCI H. Z., "Yabancıların Gözüyle TBMM'de İlk Muhalefet Partisi, İzmir Suikastı ve İstiklal Mahkemesi Yargılamaları" TBMM’nin Açılışının 100. Yılı: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Demokrasi Sempozyumu, Edirne, 11-14 Mart 2020. ss. 1539-1570

* KAPCI H. Z., "Başbakan Dr. Refik Saydam’ın 1939 Erzincan Depremi Sonrasında Erzincan Seyahati", Uluslararası Erzincan Tarihi Sempozyumu, Erzincan, Türkiye, 26 - 28 September 2019

* KAPCI H.Z., "Sultan İkinci Abdülhamid’in Yetimleri: Darülhayr-i Âli", Ölümünün 100. Yılında Sultan II. Abdülhamid ve Dönemi Uluslararası Kongresi, İSTANBUL, TÜRKIYE, 22-24 Ekim 2018, ss.1-1

* KAPCI H.Z., "Buhara Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı Ve Türkistan Milli Kurultayı Başkanlık Divanı Üyesi Osman Kocaoğlu'nun Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü İle İlgili Mektubu", 18. Türk Tarih Kongresi, ANKARA, TÜRKIYE, 1-5 Ekim 2018, ss.1-1

* KAPCI H.Z., "Yassıada Mahkemelerinde Demokrat Parti Sağlık Bakanı Lütfi Kırdar Hakkında Açılan Gayrimeşru Servet İktisabı Davası", 19.Yüzyıldan Günümüze Türkiye’de İktidara Müdahaleler Ve Darbeler Uluslararası Sempozyumu, Yozgat, Türkıye, 21-23 Mart 2018, pp.1-1

* KAPCI H.Z., "İstanbul Valisi ve Belediye Başkanı Doktor Lütfi Kırdar’ın İstanbul'a Hizmetleri (1938-1949)", USBİK, Kayseri, Türkiye, 31 Ocak - 2 Şubat 2018, pp.1-1

* KAPCI H.Z., "Birleşmiş Milletlerin Türkiye’de Sosyal Hizmetlerin Gelişimine Katkısı ve William Bacon Raporu", USBİK, Kayseri, Türkiye, 31 Ocak - 2 Şubat 2018, pp.1-1

* KAPCI H.Z., "Osmanlı Devleti’nde Kimsesiz Çocukların Eğitimi Ve Topluma Kazandırılmaları: Darülhayr-i Ali Örneği ", IV. Uluslararası Tarih Eğitimi Sempozyumu, MUĞLA, TÜRKIYE, 1-3 Eylül 2016, pp.4-4

* KAPCI H.Z., "Demokrat Parti Dönemi Nevşehir Milletvekilleri Ve Meclis Faaliyetleri", II. Uluslararası Nevşehir Tarih ve Kültür Sempozyumu, Nevşehir, Türkiye, 2-4 Mayıs 2016, pp.1-1